Пророци и свештеници
Erich Fromm - "On Disobedience and other essays", 1984
Превод: Слободанка Марковска, Анета Маркоска
Без претерување може да се рече дека познавањето на големите идеи создадени од човечкиот род никогаш не било толку распространето во светот колку што е денес. Идеите на Платон и Аристотел, на Спиноза и Кант, познати им се на милиони меѓу образованите слоеви во Европа и Америка. Тие се предаваат на илјадници високообразовни институции, а некои од нив се проповедаат во црквите од сите вероисповести ширум светот. А сето тоа се случува во еден свет кој следи принципи на неограничен еготизам, создава хистеричен национализам и се подготвува за безумна масовна кланица. Како да се објасни овој расчекор?
Идеите не влијаат подлабоко врз човекот доколку тие само се предаваат како идеи и мисли. Во таков случај тие обично ги менуваат другите идеи; новите мисли стапуваат на местото на старите мисли; новите зборови ги заменуваат старите зборови. Така, се е само промена во поимите и зборовите. Зошто и би било поинаку? Многу е тешко човек да се покрене со идеи и да дојде до вистината. За да го постигне тоа, тој треба да ги совлада длабоко вкоренетата инертност, стравот дека може да згреши или стравот дека ќе го загуби стадото. Не е доволно само да се запознаеш со други идеи, па дури и тогаш кога тие сами по себе се правилни и моќни. Идеите дејствуваат врз човекот доколку оној што ги предава, нив и ги живее; доколку тие се негово олицетворение и отелотворување. Ако оној што ја изразува идејата на понизноста е понизен, тогаш оние што него го слушаат ќе сфатат што е понизност. Тие не само што ќе сфатат, туку и ќе поверуваат дека тоа не се само празни зборови и дека зад нив стои нешто стварно. Истото важи за сите идеи што човекот, филозоф или религиозен учител, се обидува да ги соопшти.
Оние што објавуваат идеи - кои не мора да се нови - и што истовремено нив ги живеат, можеме да ги наречеме пророци. Пророците на Стариот Завет го правеа токму тоа: тие ја објавија идејата дека човекот треба да најде одговор за својата егзистенција и дека одговорот се состои во развивањето на разумот и љубовта; тие учеа дека понизноста и правдата се неразделно поврзани со љубовта и разумот. Тие го живееја она што го проповедаа. Тие не само што не сакаа моќ, туку и ја избегнуваа. Не ја сакаа дури ни моќта од тоа што беа пророци. Тие не се плашеа од моќта, и вистината ја зборуваа дури и ако тоа ги водеше во затвор, остракизам, па и смрт. Тие не беа луѓе кои стоеја настрана и кои чекаа да видат што ќе се случи. Им одговараа на своите блиски затоа што се чувствуваа одговорни. Што им се случуваше на другите, им се случуваше и ним. Хуманоста не беше надвор од нив, туку во нив. Токму затоа што тие ја согледаа вистината, се чувствуваа одговорни неа да ја кажат; тие не се закануваа, туку ги покажуваа алтернативите кои стоеја пред човекот. Не дека пророкот сака да биде пророк; всушност, само лажните пророци имаат амбиција да станат пророци. Пророкот едноставно станува пророк бидејќи не гледа друга алтернатива. Значи, човекот кој се чувствува одговорен нема друг избор освен да стане пророк, без оглед дали чувал овци, одгледувал лозје или развивал и ширел идеи. Должност на пророкот е да укажува на реалноста, да ги покажува алтернативите и да протестира; негова должност е да вика гласно, да го разбуди човекот од вообичаениот полусон. Историската ситуација е таа што ги создава пророците, а не желбата на некои луѓе да бидат пророци.
Многу народи имале свои пророци. Буда го живееше своето учење; Сократ умре затоа што беше доследен на своите идеи; Спиноза ги живееше нив. И сите тие оставија длабока трага врз човечкиот род токму затоа што нивните идеи беа отелотворени во секој од нив.
Пророци се појавуваат само одвреме навреме во историјата на човештвото. Тие умираат и оставаат пораки. Пораката ја прифаќаат милиони и таа им станува драга. Токму тоа е причината поради која идеите можат да се злоупотребат од некои кои ќе ја искористат приврзаноста на луѓето кон овие идеи за свои лични цели - за владеење и управување. Луѓето кои ги искористуваат идеите што ги објавиле пророците ги нарекуваме свештеници. Пророците ги живеат своите идеи. Свештениците им ги посредуваат нив на луѓето кои се приврзани кон тие идеи. Идејата ја загубила својата животност. Таа станала формула. Свештениците изјавуваат дека е многу важно како е формулирана идејата; формулацијата станува важна секогаш кога искуството е мртво; како инаку некој може да управува со луѓето и да ги контролира нивните мисли, ако не постои „правилна“ формулација? Контролирајќи го точното изразување на идејата, свештениците неа ја користат за да ги организираат луѓето и да ги држат под контрола, а откако доволно го опиле човекот, изјавуваат дека тој не може да биде свесен и да управува со сопствениот живот и дека тие, свештениците, од должност, па и од сожалување ги водат луѓето зашто тие препуштени сами на себе, би се плашеле од слободата. Навистина, сите свештеници не дејствувале на тој начин, но повеќето од нив тоа го правеле, особено оние кои ја приграбиле власта.
Нема свештеници само во религијата. Постојат свештеници и во филозофијата и во политиката. Секоја филозофска школа има свои свештеници. Често, тие се многу учени; нивна работа е да ја посредуваат идејата на оригиналниот мислител, да ја соопштат, да ја толкуваат, да ја претворат во музејски експонат и добро да ја чуваат. Постојат и политички свештеници; доволно сме ги виделе во последниве 150 години. Тие ја посредуваа идејата на слобода за да ги заштитат економските интереси на својата општествена класа. Во дваесеттиот век свештениците го презедоа посредувањето на идеите на социјализмот. Додека целта на овие идеи беше ослободувањето и независноста на човекот, свештениците, вака или онака, изјавија дека човекот не е способен да биде слободен или барем за долго време тоа нема да биде. Се дотогаш тие преземаат врз себе да одлучат како треба да се формулира идејата и кој е, а кој не е вистински верник. Свештениците обично ги збунуваат луѓето бидејќи тие изјавуваат дека се следбеници на пророкот и дека го живеат она што го проповедаат. Меѓутоа, додека и дете може да види дека тие го живеат токму спротивното од она што го учат, на поголемиот дел од луѓето успешно им е испран мозокот и тие на крајот ќе поверуваат во тоа дека свештениците, дури и кога живеат во сјај, тоа го прават како жртва бидејќи мораат да ја застапуваат големата идеја; или дека кога убиваат сурово, тоа го прават во името на револуционерната борба.
Меѓу идеите што во својот живот ги отелотвори Бертранд Расел најзначајна е онаа за човековата должност и за правото на непослушност. Под непослушност јас не ја подразбирам непослушноста на „бунтовникот без причина" кој е непослушен затоа што во животот нема друг ангажман освен да вели „не“. Оваа бунтовничка непослушност е исто толку слепа и немоќна колку и нејзината спротивност, послушноста на конформистот кој е неспособен да рече „не‘. Јас зборувам за човек кој може да рече „не“ затоа што може да афирмира, кој може да непослуша затоа што е кадар да ги послуша својата совест и принципите што ги избрал; зборувам за револуционер, а не за бунтовник.
Во повеќето општествени системи послушноста е врвна вредност, а непослушноста пак, најголем грев. Впрочем, кога во нашата култура повеќето луѓе се чувствуваат „виновни“, тие всушност се уплашени затоа што биле непослушни. Тие не се вознемирени од морални причини, како што им се чини, туку од фактот дека не послушале некоја заповед. Ова не е за изненадување; во крајна линија, христијанското учење ја интерпретира Адамовата непослушност како дело што го расипа него и неговото семе толку длабоко што човек може да биде спасен од таа расипаност само со исклучителен чин на божјата милост. Оваа идеја е во сообразност со општествената функција на црквата која преку учењето дека непослушноста е грев, ја поддржуваше моќта на владетелите. Само оние коишто сериозно го сфатиле библиското учење за чувството на понизност, братство и правда, се побуниле против световниот авторитет поради што црквата многу често ги жигосувала како грешници и бунтовници против бога.
И покрај намалувањето на религиозниот терор, авторитарните политички системи и натаму за човечка подлога на својот опстанок ја земаат послушноста. Големите револуции на седумнаесеттиот и осумнаесеттиот век се бореа против кралскиот авторитет, но наскоро за луѓето послушноста кон кралските наследници, без оглед како тие се нарекуваа, повторно стана доблест. Каде е денес авторитетот? Во тоталитарните земји, тоа е отворениот авторитет на државата, поддржан со јакнењето на почитта кон авторитетот на семејството и училиштето. Западните демократии, од друга страна, се гордеат што го надминале авторитаризмот на деветнаесеттиот век. Но дали е тоа така - или пак само се променил карактерот на авторитетот?
Овој век е век на хиерархиски организирани бирократии на државната управа, стопанството и работничките синдикати. Овие бирократии управуваат подеднакво и со стварите и со луѓето; тие се придржуваат до извесни принципи, особено до економскиот принцип на билансот, квантификацијата, максималната продуктивност и профитот, и главно функционираат како што би функционирал некој електронски компјутер програмиран според тие исти принципи. При тоа единката станува бројка и се трансформира во предмет. Но токму затоа што не постои отворен авторитет и затоа што не е „присилена“ да послуша, единката живее во илузија дека дејствува доброволно и дека го следи само „рационалниот“ авторитет. Како да се биде непослушен кон она што е „разумно“? Како да се биде непослушен кон бирократијата компјутер? Како да се биде непослушен кога не постои ни свест за послушноста?
